Kreyolizay : yonn nan pilye panse ayisyen

Kreyolizay se yon refleksyon  rasyonèl sou enpòtans lang kreyòl la. Se rezilta yon entuisyon ak yon santiman pwofon, ki konekte popilasyon an avèk kilti epi idantite li. Nan sosyete kote panse sa a ap fonksyone, li  ap kontribye tou  nan bati yon kolektivite ki pi ekitab, ki respekte divèsite  ansanm ak diyite chak grenn moun epi tout moun ansanm.

Kreyolizay se yon panse ayisyen ki jèmen apati mo powèt Manno Ejèn kreye. Depi plizyè ane, se yon refleksyon ki fè chemen li nan Sosyete Koukouy, ki se pitit Mouvman Kreyòl Ayisyen. Se yon konviksyon ki soti nan yon pwosesis entèlektyèl epi emosyonèl avanse, daprè istwa epi volonte yon gwoup Ayisyen konsekan. Li reprezante yon refleksyon  rasyonèl sou enpòtans lang kreyòl la, men tou, li se rezilta yon entuisyon epi yon santiman pwofon, ki konekte popilasyon an avèk kilti epi idantite li. Se yon mouvman kiltirèl ki mete lang, kilti ak idantite kreyòl ayisyen an nan premye plas kòm mwayen ki pou konstwi avni sosyete Ayiti a. Moun ki angaje nan panse sa a vle prezève, valorize epi devlope lang ak kilti kreyòl ayisyen an, nan nivo nasyonal oswa entènasyonal.

An nou aprann konprann panse sa a ti gout pa ti gout, nan tout sa li gen ladan li:

1. Se yon panse ak yon konviksyon ki soti nan yon pwosesis entèlektyèl ak emosyonèl avanse anndan pèp ayisyen an.

Sa montre se pa sèlman yon konsepsyon entèlektyèl. Se an menm tan yon konviksyon ki soti nan yon pwosesis emosyonèl, ki touche santiman ak emosyon pèp ayisyen an.

1. Li reprezante yon refleksyon rasyonèl sou enpòtans lang kreyòl la, men tou li se yon entwisyon ak yon santiman pwofon ki konekte popilasyon an avèk kilti li epi idantite li.

Se yon refleksyon rasyonèl sou enpòtans lang kreyòl nan sosyete a, nan objektif pou li konekte Ayisyen pi plis toujou avèk kilti epi idantite yo.

1. Nan sans sa a, se yon mouvman kiltirèl ki mete lang, kilti ak idantite kreyòl ayisyen an nan premye plas nan sosyete a.

Se yon mouvman kiltirèl ki mete lang kreyòl, kilti ak idantite ayisyen an kòm priyorite sosyete a. Se yon vizyon ki chita sou valorizasyon ak prezèvasyon lang ak kilti kreyòl la nan kontèks sosyal ak kiltirèl Ayiti a.

1. Moun ki angaje nan panse sa a vle prezève, valorize epi devlope lang ak kilti kreyòl ayisyen an, toupatou nan nivo entènasyonal avèk èd dyaspora a.

Moun ki angaje nan panse sa a gen objektif pou yo prezève, valorize epi devlope lang ak kilti kreyòl Ayiti a, nan yon nivo entènasyonal. Yo vle ekspòte kilti kreyòl ayisyen an epi enplike dyaspora a nan sipòte epi fè pwomosyon valè kiltirèl ayisyen an.

Analiz sa a montre, panse pou yon revolisyon kiltirèl ayisyen renouvle a se yon fenomèn ki depase yon senp ekzèsis mantal; li genyen tou yon dimansyon emosyonèl ki konekte ak kilti epi idantite pèp ayisyen an. Li valorize lang kreyòl la kòm yon eleman kle ki priyoritè nan idantite kiltirèl ayisyen an epi li gen objektif pou li jèmen nan rasin nasyon an ansanm ak nan nivo entènasyonal.

Vizyon

Panse sa a baze li sou de pilye fondamantal: Lang kreyòl la ak fason moun viv kreyolizay la. Chak pilye sa yo esansyèl pou yon moun konprann tout mouvman an ansanm ak enplikasyon pwofon li yo.

Lang kreyòl la

Rekonèt idantite kiltirèl kominote kreyòl ayisyen an

• Se yon revolisyon kiltirèl ki pèmèt Ayisyen fòme yon idantite sou baz lang kreyòl la. Lang sa a pa sèlman yon zouti kominikasyon. Chak pawòl pote istwa, tradisyon ak valè pèp ki ap pale kreyòl yo. Lè nou ap valorize lang sa a, kreyolizay ranfòse santiman apatenans ak fyète kiltirèl nan kominote a. Se yon fason pou nou rekònèt epi apresye kontribisyon zansèt nou yo ki te konstwi lang sa a pandan anpil tan epi avèk anpil detèminasyon.

Emansipasyon lenguistik

• Se angajman nan yon batay pou plase lang kreyòl la nan tout aspè lavi ayisyen an tankou edikasyon, literati, medya, sèvis piblik ak kominikasyon ofisyèl, aloral kou alekri. Objektif li se diminye dominasyon lang kolonyal yo tankou fransè, anglè ak panyòl epi pèmèt Ayisyen ki pale kreyòl yo eksprime tèt yo lib-e-libè nan lang paran yo. Se pa sèlman yon kesyon  jistis lengwistik, men se an menm tan  konstriksyon yon idantite endepandan ak konfyans nan kapasite nou kòm pèp.

Otonomi lenguistik

• Anseyman ak itilizasyon lang kreyòl la nan sistèm edikatif ayisyen an se yon priyorite pou kreyolizay la. Sa pèmèt jenerasyon ki ap vini yo devlope yon kapasite lengwistik solid ak fyète pou kilti yo. Lè yo aprann ekri epi panse nan lang paran yo nan lekòl, jèn yo konstwi pèsonalite yo epi yo devlope kapasite entelektyèl ak emosyonèl yo pi fasilman. Prensipal fonksyon kreyolizay la se afime idantite kiltirèl kreyòl popilasyon ayisyen an epi viv li avèk fyète.

Pwomosyon ak itilizasyon lang kreyòl la

• Fè pwomosyon itilizasyon lang kreyòl la nan tout domèn lavi sosyete ayisyen an: edikasyon, literati, medya, ak kominikasyon ofisyèl. Nan sans sa a, nou vle diminye epi menm elimine dominasyon lang kolonyal yo. Se yon fason pou nou rann li posib pou moun ki pale kreyòl itilize lang paran yo san restriksyon.

Fason moun viv avèk panse sa a

Rekonèt idantite kiltirèl

• Prensipal misyon kreyolizay la se valorize kilti kreyòl la nan tout domèn lavi ayisyen an. Lang kreyòl la se yon zouti enpòtan pou nou transmèt epi prezève bèl kilti sa a nan tout divèsite li. Lè nou selebre divès manifestasyon atistik ak kiltirèl nou yo an kreyòl, kreyolizay ranfòse lyen kiltirèl ki egziste nan mitan tout Ayisyen.

Emansipasyon lingwistik

• Lè nou ankouraje itilizasyon lang kreyòl la, panse sa a rasanble epi pèmèt nou mete sou kote diskriminasyon ki baze sou lang ak eritay kiltirèl yo. Valorize epi entegre lang ak kilti kreyòl la nan sosyete a ap ede derasinen diskriminasyon ansanm ak prejije ki afekte kominote nou yo depi lontan.

Pwomosyon ak itilizasyon lang kreyòl la

• Yon lòt eleman kle nan kreyolizay la se favorize nouvote kay tout kreyatè (ekriven, powèt, mizisyen, syantifik) ki sèvi ak lang kreyòl la nan travay yo. Konsa, panse sa a ap kontribye nan devlopman yon pwodiksyon kiltirèl ayisyen dinamik epi modèn, ki pou pèmèt lang ak idantite kreyòl ayisyen an rete vivan epi pou li vini, toutbon vre, enkontounab san kondisyon.

Rekonesans legal ak sosyal

• Prensipal fòs kreyolizay se fòse tout sektè nan sosyete a aksepte prezans ofisyèl lang kreyòl la nan tout nivo lejislasyon anndan peyi a. Sa pral garanti estati legal lang kreyòl la epi itilizasyon li nan tout espas kote li kontinye ap jwenn blokay.

Enklizyon sosyal

• Panse sa a ankouraje rekonèt pliralite lenguistik ak kiltirèl an Ayiti. Angajman sa a esansyèl pou bati yon sosyete ki respekte divèsite kiltirèl Ayiti eritye  pandan tout ekzistans li an. Nou pa vle yo diskrimine nou ni nou pa pe diskrimine lòt moun nonplis.

Kreyativite ak inovasyon

• Panse sa a vle nou travay kòm chèf, gadyen pou rekonesans san parèy lang kreyòl la nan tout nivo kreyativite ayisyen an. Kreyativite Ayisyen an se yon sous kontinyèl admirasyon ak enspirasyon. Anndan chak Ayisyen gen yon atis, yon kreyatè, yon vizyonè ki ap layite epi ki ap  reflechi nan fason espesyal. Nivo kreyativite sa a pa reflete sèlman nan atizay ak literati, li antre nan chak aspè nan lavi pèp la, soti nan fason yo rezoud pwoblèm jouk rive nan fason yo selebre lavi epi transmèt konesans.

Prensip panse kreyolizay la

Prensip yo ka rezime konsa:

1. Otonomi linguistik:Ranfòse kapasite lengwistik jenerasyon ki ap vini yo ak fyète kiltirèlyo nan yon sistèm edikatif, ki valorize lang kreyòl la. Fè pwomosyon ansèyman epi itilize lang kreyòl la toupatou nan sistèm edikasyon an pou li ranfòse konpetans lengwistik tout moun, nan tout nivo ansanm ak fyète kiltirèl nouvèl jenerasyon an.
2. Lèjitimite kiltirèl:Ranfòse estati legal kilti kreyòl ayisyen an ak vizibilite li. Aksepte, kilti kreyòl la ap pèmèt nou selebre divèsite ak richès li pandan nou ap travay pou nou demontre enpòtans li nan patrimwàn kiltirèl mondyal la.
3. Angajman kominotè:Ankouraje patisipasyon aktif kominote kreyolofòn ayisyen yo nan pwomosyon ak prezèvasyon lang epi kilti yo. Angajman kominotè sa a esansyèl pou nou konstwi yon sosyete, kote chak moun kapab devlope pwòp tèt li nan respè pou lang ak kilti moun ki an majorite anndan sosyete a.
4. Revandikasyon politik:Batay pou lang kreyòl la jwenn rekonesans ofisyèl nan tout lejislasyon nasyonal yo. Se yon akseptasyon esansyèl pou nou garanti respè pou lang nou an epi fè pwomosyon li.
5. Kreyativite ak inovasyon:Sipòte atis yo ki ap kreye nan lang kreyòl la, valorize inovasyon atistik, lengwistik epi syantifik nan kominote ki ap pale kreyòl yo. Fòk Leta pran responsablite pou li finanse tout kalite travay atistik epi syantifik ekspè yo devlope nan lang kreyòl la. Se sa ki ap pèmèt lang kreyòl la rete vivan epi make pwen pandan li ap demontre orijinalite nan tout domèn.

An rezime, prensip kreyolizay yo mete aksan sou devlopman lang kreyòl la nan tout aspè lavi piblik, kiltirèl, syantifik epi yo sipòte inovasyon ak kreyativite nan kominote ki ap pale kreyòl yo. 

Konklizyon

Kreyòl pa gen limit. Sèl limit li se limit moun ki pale li yo. Kòm kouran panse, kreyolizay se yon fason pou pèp ayisyen an, ki pale kreyòl, bay kolonizatè yo monnen pyès yo apre plizyè syèk devalorizasyon. Li antre djanm nan yon pwosesis pou nou òkestre devlopman pwòp tèt nou, pwòp lang nou, ak pwòp kilti nou sou pwòp kontwòl pa nou. Se yon fason pou nou retabli diyite nou epi valorize tout richès ki genyen anndan lang kreyòl la.

Lè nou sèvi ak kreyolizay pou nou fè pwomosyon epi pou nou  valorize lang kreyòl, nou antre nan yon dinamik pou nou devlope yon sosyete ekitab, kote tout moun respekte tout moun. Panse ki la a, se yon mouvman ki ap goumen pou li garanti idantite kiltirèl pèp ki pale kreyòl epi elimine dominasyon lang kolonyal yo pandan li ap fasilite inovasyon  atistik, lengwistik epi syantifik an kreyòl.

Kreyolizay la plis pase yon mouvman lengwistik; se yon aksyon rezistans kiltirèl, yon deklarasyon pou nou afime idantite nou, epi yon fason pou nou selebre ladivèsite sou latè. Lè nou aksepte epi valorize lang kreyòl, se panse sa a ki ap ede nou  bati yon monn, kote tout lang ak kilti kapab grandi lib-e-libè, paske tout moun gen plas yo anba syèl ble a. Aksyon sa a esansyèl. Li pèmèt nou kreye yon sosyete, kote divèsite lengwistik yo vin yon richès olye yon sententewonp.

Panse sa a antre dyanm nan yon transfòmasyon sosyal ak kiltirèl, ki la pou li tabli diyite lang kreyòl epi fè pwomosyon itilizasyon li nan tout aspè lavi chak jou. Nou dwe toujou sonje: Kreyòl pa gen limit. Sèl limit li se limit moun ki pale li yo.

Nan panse sa a, nou wè yon fòm revolisyon kiltirèl ki baze sou valè lang ak kilti kreyòl la kòm eleman enpòtan pou nou afime idantite epi richès kiltirèl Ayisyen an. Mouvman sa a mete devan lang zansèt nou yo tankou yon zouti puisan pou nou kominike, ekri, epi pataje tout sa nou ye, tout sa ki fè pati kilti kreyòl ayisyen an. Li pa sèlman yon rechèch pou valorize toutsa ki fè kreyòl la diferan epi enpòtan, li se an menm tan yon objektif pwofon pou nou pwoteje epi ranfòse kilti nou nan tout nivo lavi sosyete ayisyen an.

Panse sa a apwouve bèlte kiltirèl Ayisyen an, men li kontribye tou nan respè pou divèsite kiltirèl nan sosyete a. Li defann dwa lang kreyòl la nan tout kontèks, soti nan edikasyon jouk rive nan espas piblik ak kominikasyon ofisyèl. Li pa sèlman yon manifestasyon kiltirèl; li se yon pyès fondamantal nan bati yon sosyete ki valorize, pwoteje, epi apresye tout richès ak divèsite kiltirèl yo.

Li reprezante yon rezistans pwofon kont devalorizasyon ak majinalizasyon lang kreyòl la pandan plizyè syèk. Se yon rezistans pwofon, kont sila yo ki te souvan wè lang kreyòl la  kòm yon lang enferyè, yon zouti pou sèvis, oswa menm yon lang ki pa gen okenn  kapasite, yon lang kolonyal. Panse sa a remete kalite lide sa yo an kesyon.

Prensipalman, panse sa a mete an valè enpòtans ak richès lang kreyòl la nan kontèks monn kontanporen an. Li defann lang kreyòl la kòm yon zouti pratik pou kominikasyon, men tou kòm yon fòm kiltirèl ki afime idantite ak patrimwàn Ayisyen an. Lè nou ap pale de “kreyòlizay,” nou pa senpman pale de yon pwosesis lengwistik, nou ap pale tou de yon revolisyon kiltirèl ki pèmèt noumenm Ayisyen fòme yon idantite kolektif sou baz lang ak kilti kreyòl la.

Nan sosyete kote panse sa a ap fonksyone, li pote yon vrè jistis kiltirèl, valorize lang paran yo, epi mete lòd pou yon apresyasyon pi pwofon de kilti kreyòl ayisyen an. Li pa sèlman yon manifestasyon idantite, li se an menm tan yon fason pou nou kontribye nan patrimwàn kiltirèl mondyal la. Pandan panse sa a ap pwomouvwa epi devlope lang ak kilti kreyòl la, li ap kontribye tou nan bati yon sosyete ki pi ekitab, ki respekte divèsite ansanm ak diyite chak grenn moun.

Moun ki ekri tèks la :

Henri-Robert Durandisse

Jean-Robert Placide

Michel-Ange Hyppolite (Kaptenn)

MANM SOSYETE KOUKOUY NAN KANADA

Liv nou konsilte

Ayisyanite ak Kreyolite : Mouvman Kreyòl Ayisyen / Sosyete Koukouy, Jean-Robert Placide (2023), pp. 165- 190. Sezon Papiyon, Manno Ejèn (2013), p. 23.

Gade videyo sa